ΤΑ ΠΥΡΓΟΣΠΙΤΑ ΤΗΣ ΛΕΡΟΥ

Μοναδική λαϊκή, αιγαιοπελαγίτικη, αρχιτεκτονική

Τα πυργάκια ή πυργόσπιτα της Λέρου είναι μοναδικά κτίσματα της λαϊκής μας αρχιτεκτονικής. Δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα γι’ αυτά. Σίγουρα ανάγουν τη νεότητά τους αρκετά χρόνια πίσω, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν η πειρατεία ήταν καθημερινό φαινόμενο και η ανάγκη προστασίας των αγροτικών οικογενειών του νησιού επιτακτική.
Εκείνη την εποχή, σύμφωνα με μαρτυρίες, υπήρχαν πολλά πυργάκια στο νησί, κυρίως στις περιοχές του Λακκιού, της Γούρνας και της Καμάρας. Όταν ο Διονύσιος Οικονομόπουλος έφτασε στη Λέρο, το 1885, είδε μερικούς τέτοιους πύργους στην περιοχή της Καμάρας.
Έφτασαν μέχρι τις μέρες μας πολύ λίγα πυργόσπιτα, τα περισσότερα δυστυχώς σε ερειπιώδη κατάσταση, ένα στη Γούρνα (ιδιοκτησίας της κ. Έλλης Ζέκου) και πέντε στην ευρύτερη περιοχή του Λακκιού. Σήμερα στέκει όρθιο, στην αρχική του μορφή, μόνο ένα στο Λακκί, πίσω από το Δημοτικό Σχολείο, με τη στέγη του όμως να καταρρέει.

Αν δεν επισκευαστεί άμεσα, σύντομα θα υποστεί ανεπανόρθωτες ζημιές. Ένα έχει μετασκευαστεί σε σύγχρονη κατοικία, διατηρώντας όμως στην πρόσοψη την «καταχύτρα». Το τρίτο, στη Βαγιά, το πυργάκι του Μαράτου διατηρεί όρθιους μόνο δυο τοίχους του, όπως και το πυργάκι στη Γούρνα! Υπάρχουν άλλα δυο πυργάκια, το ένα επονομαζόμενο «πυργάκι του Δεσπότη», νότια του Αγίου Νικολάου του παλιού κι αυτά μισογκρεμισμένα.
Η αείμνηστη αρχιτεκτόνισσα Μαρίνα Βενιάδου, έχοντας υπόψη της τα ζωζόμενα πυργάκια, αναφέρει σχετικά στοιχεία στο βιβλίο της «ΛΕΡΟΣ- Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική» των εκδόσεων «Μέλισσα». «Είναι μάλλον το εξοχικό σπίτι της εποχής, διαμορφωμένο για να φιλοξενεί ανθρώπους και σοδειές, αλλά και για να αντιμετωπίζει επιθέσεις και επιδρομές για λεηλασίες».
Χαρακτηριστικά στοιχεία όλων των σωζόμενων πυργόσπιτων της Λέρου είναι: Η απουσία παραθύρων στο ισόγειο, εκτός από κάποια μικρά στενόμακρα ανοίγματα, τις λεγόμενες τουφεκότρυπες, οι οδοντωτές απολήξεις-επάλξεις ή πολεμίστρες, περιμετρικά της οροφής και η «καταχύτρα» ή «φονέας» ή «ζεματίστρα», πάνω από την είσοδο.
Το πυργάκι του Μαράτου στη Βαγιά, 400 μ. ΒΔ του Αγίου Θεολόγου, στο Λακκί, είναι το μόνο από τα εναπομείναντα πυργάκια που ξεχωρίζει για τα μορφοπλαστικά του στοιχεία, ένδειξη ότι οι ιδιοκτήτες του ήταν ευκατάστατοι της εποχής. Η στέγη του έπεσε, κατά το μεγάλο βομβαρδισμό του 1943 και από τότε εγκαταλείφθηκε στην τύχη του. Δυστυχώς γύρω στο 1980 κατέρρευσαν ο δυτικός και ο νότιος τοίχος, με την είσοδο και την «καταχύτρα». Εδώ και τριάντα χρόνια, μισοερειπωμένος, περιμένει μάταια τον «καλό Σαμαρείτη του».

Παρόλο που παραμένουν μόνο δύο όρθιοι τοίχοι, ο βόρειος και ο ανατολικός, μας δίνουν πολλά ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά στοιχεία. Στον ανατολικό τοίχο, εξωτερικά, πάνω από τα παράθυρα, διακρίνονται εγχάρακτα ορθογώνια και ημικυκλικά σχήματα, με πουλιά και φυτικά σχέδια. Στο εσωτερικό του, στην ανατολική και βόρεια πλευρά ξεχωρίζουν, ψηλά, πάνω από τα παράθυρα, επτά σε κάθε τοίχο συνεχόμενα ανάγλυφα μοτίβα, που σχηματίζονται από υποτυπώδεις κίονες, οι οποίοι στέφονται με τόξα. Στο εσωτερικό τους υπάρχουν ανάγλυφοι μαλτέζικοι σταυροί, δέντρα, πουλιά και διάφορες εγχαράξεις.

Στο συλλογικό τόμο «Ένας έμπορος στη Λέρο του 19ου αιώνα», (5 μελέτες με βάση και αφορμή του αρχείου Νικήτα Μαράτου), που εκδόθηκε το 2005, με έξοδα και επιμέλεια του Θεόδωρου Θεοδώρου και εισαγωγικό σημείωμα του Σταμάτη Φιλιππίδη, διαπιστώνεται ότι το ξεχωριστό αυτό πυργάκι της Βαγιάς ήταν ιδιοκτησία του Νικήτα Μαράτου, εμπόρου που διετέλεσε και Δημογέροντας στο νησί το 1834, η κύρια κατοικία του οποίου βρισκόταν στον Πλάτανο, στην ενορία του Σταυρού.
Ο πύργος αυτός της οικογένειας Μαράτου είναι γνωστός και ως «πύργος του Ρούσου» ή «του Μαρατάκη» ή «του Σκοπελίτη», προφανώς από τους εκάστοτε ιδιοκτήτες του.
Στο ενδιαφέρον αυτό βιβλίο, η Μαρίνα Βενιάδου, μας άφησε μια αξιόλογη μελέτη για το πυργάκι της Βαγιάς, με λεπτομερή περιγραφή, κατόψεις και σχέδια. Έτσι έχουμε από μια ειδήμονα μια αρκετά κατατοπιστική εικόνα για το μοναδικό αυτό κτίσμα και, κατ’ επέκταση, για τα πυργάκια της Λέρου γενικότερα.
Ενδιαφέρουσα επίσης εργασία, για όλα τα σωζόμενα πυργάκια, με περιγραφές, σχέδια και φωτογραφίες, είναι και αυτή των μαθητών Ε΄ Τάξης του Δημοτικού Σχολείου Αγίας Μαρίνας (2000-2001), με τίτλο «Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΜΑΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ», η οποία εκδόθηκε από το Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο Λέρου το 2002.
Ελπίζουμε να υπάρξει το ανάλογο ενδιαφέρον και η εγρήγορση, από τους ιδιοκτήτες, το Δήμο ή άλλους φορείς, ώστε πριν καταρρεύσουν εντελώς, να αναστηλωθούν και έτσι να διασωθούν τα μοναδικά αυτά δείγματα λαϊκής, αιγαιοπελαγίτικης αρχιτεκτονικής, που έχουμε την τύχη να είναι θεμελιωμένα στα χώματα του νησιού μας.
Ας σώσουμε τουλάχιστον ένα, αυτό του Λακκιού, που βρίσκεται σε καλή κατάσταση. Αν πιστέψουμε στην αναγκαιότητα της σωτηρίας του, επειδή πρόκειται για ιστορικό κτίσμα, με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, είναι βέβαιο ότι θα το πετύχουμε!
Για να μην μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι στη Λέρο «… η λαϊκή μας (ανώνυμη) αρχιτεκτονική καταστρέφεται εντελώς… κάτω από τη σημερινή λαίλαπα του μικροαστισμού, της κίβδηλης μίμησης, του νεοπλουτισμού και της άγνοιας…».

Λέρος, Οκτώβριος 2009

Κώστας Ασλανίδης
Προϊστάμενος ΓΑΚ-Τοπικού Αρχείου Λέρου